Biuro Karier UJW

Zdrowie postrzegane jest dziś szerzej niż kiedyś. To nie tylko brak chorób, lecz również stan fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu. Polacy coraz częściej rozumieją wagę profilaktyki. Według danych Centrum Badania Opinii Społecznej dziewięciu na dziesięciu respondentów deklaruje, że stara się dbać o własne zdrowie. Przejawia się to w uważniejszym podejściu do diety, regularnym ruchu i systematycznych badaniach kontrolnych. Ta rosnąca świadomość łączy się z przemianami w ochronie zdrowia i w sferze społecznej – większy nacisk kładzie się na zapobieganie chorobom, a nie tylko ich leczenie. Jednocześnie w codziennym myśleniu o zdrowiu wciąż zbyt mało miejsca poświęca się jednemu z jego filarów: snu. Odpowiada on za regenerację organizmu i utrzymanie równowagi emocjonalnej.

W ostatnich latach coraz więcej osób zmaga się z bezsennością, rozregulowanym rytmem dobowym i przewlekłym zmęczeniem. Gdy brakuje snu, nawet najlepsza dieta i regularny trening nie przynoszą pełnych rezultatów, bo ciało nie ma szansy odpocząć. Zmiana tej sytuacji wymaga aktywnego udziału specjalistów, którzy kształtują codzienne wybory zdrowotne społeczeństwa. Wśród nich ważną rolę odgrywają psycholodzy i pedagodzy – mogą przypominać, że sen jest równie istotnym elementem troski o zdrowie jak aktywność fizyczna i racjonalne odżywianie, a rozmowa o jego znaczeniu stanowi część nowoczesnej profilaktyki.

Znaczenie snu dla zdrowia i jakości życia

Sen stanowi aktywny i niezwykle złożony proces biologiczny, który odgrywa istotną rolę w utrzymaniu sprawności całego organizmu. W jego trakcie uruchamiane są mechanizmy naprawcze na poziomie komórkowym, a także dochodzi do porządkowania i utrwalania informacji w pamięci oraz regulowania równowagi hormonalnej. W czasie nocnego odpoczynku organizm wydziela między innymi hormon wzrostu i kortyzol, a także leptynę oraz grelinę – substancje wpływające na odczuwanie sytości i głodu. Dobrze przespana noc wspiera też odporność, ponieważ sprzyja wytwarzaniu cytokin oraz limfocytów T, które pomagają organizmowi w walce z infekcjami. Nie dziwi więc, że osoby śpiące zbyt krótko lub z przerwami częściej chorują.

Aby sen mógł w pełni spełniać swoje funkcje, nie wystarczy samo położenie się do łóżka. Istotne znaczenie ma jego długość, ciągłość oraz odpowiednia struktura. Te elementy można wspierać poprzez stosowanie zasad higieny snu, czyli zestawu nawyków sprzyjających regeneracji. Należą do nich między innymi regularne godziny zasypiania i wstawania, zapewnienie komfortu w sypialni – ciszy, zaciemnienia i właściwej temperatury – oraz rezygnacja z używek takich jak kofeina i alkohol w godzinach wieczornych. Powinno się także ograniczyć kontakt z ekranami telefonów i komputerów, ponieważ emitowane przez nie niebieskie światło obniża poziom melatoniny, która ułatwia proces zasypiania.

Skutki braku odpowiedniej ilości snu

Długotrwały niedobór snu lub jego słaba jakość uruchamiają łańcuch niekorzystnych zjawisk, które wpływają na różne obszary funkcjonowania człowieka.

• W sferze psychicznej pojawiają się trudności z koncentracją, pogorszenie pamięci oraz spadek trafności podejmowanych decyzji. Z czasem nasilają się wahania nastroju, drażliwość i wewnętrzne napięcie. Zmęczony umysł staje się bardziej podatny na obniżenie nastroju, a przewlekłe niedosypianie może tworzyć podatny grunt dla rozwoju depresji.
• Na poziomie procesów metabolicznych brak snu zaburza kontrolę łaknienia. Wzrasta skłonność do sięgania po żywność bogatą w cukry i tłuszcze, jednocześnie obniża się wrażliwość komórek na insulinę. Utrzymujący się taki stan zwiększa ryzyko wystąpienia insulinooporności oraz cukrzycy typu 2.
• Z punktu widzenia układu nerwowego nocny odpoczynek pozwala mózgowi usuwać toksyczne produkty przemiany materii. Gdy sen jest zbyt krótki lub przerywany, proces ten zostaje zakłócony, a w tkance nerwowej gromadzi się beta-amyloid – białko, który jest powiązany z chorobą Alzheimera.

Skutki braku snu dają o sobie znać także w codziennym życiu. Czas reakcji ulega spowolnieniu, przez co trudniej trafnie ocenić zagrożenie. Pojawia się również tzw. sen sekundowy – krótki, niekontrolowany epizod utraty przytomności, podczas którego człowiek na moment traci kontakt z otoczeniem. W takiej sytuacji ryzyko błędów zawodowych i kolizji drogowych znacznie wzrasta.

Jak zmienia się rola specjalistów w opiece zdrowotnej i społecznej?

Liczne badania naukowe potwierdzają wszechstronny wpływ snu na zdrowie człowieka, co sprawia, że profilaktyka i higiena snu zajmują dziś istotne miejsce w pracy wielu specjalistów. Trudności ze snem rzadko występują w oderwaniu od innych czynników – najczęściej wiążą się ze stylem życia, sposobem odżywiania, stresem oraz kondycją fizyczną i psychiczną. Skuteczna pomoc wymaga więc spojrzenia z kilku stron. Wspólne działania lekarzy, pielęgniarek, dietetyków, psychologów, fizjoterapeutów, a także nauczycieli w środowisku przedszkolnym i szkolnym umożliwiają opracowanie planu wsparcia obejmującego wszystkie elementy wpływające na jakość snu osoby potrzebującej opieki.

Sen w psychologii – od równowagi emocjonalnej po funkcjonowanie poznawcze

W ujęciu psychologicznym sen stanowi proces, który porządkuje aktywność umysłu oraz sprzyja utrzymaniu równowagi emocjonalnej i sprawności poznawczej. Zaburzenia snu często pojawiają się w towarzystwie lęku, depresji czy zespołu stresu pourazowego, a zależność między nimi ma charakter obustronny – brak nocnej regeneracji nasila objawy, natomiast nasilone objawy utrudniają zasypianie i pogarszają jakość odpoczynku. Długotrwały deficyt snu obniża odporność na stres, utrudnia panowanie nad emocjami i sprzyja negatywnemu postrzeganiu rzeczywistości.

Psycholog, pracując z osobą doświadczającą trudności ze snem, może rozpoznać psychiczne mechanizmy podtrzymujące problem. Należą do nich między innymi natrętne myśli, nadmierne zamartwianie się czy lęk przed kolejną bezsenną nocą, które tworzą błędne koło – im silniejsze napięcie, tym trudniej o zaśnięcie. Jedną z najskuteczniejszych metod niefarmakologicznego leczenia przewlekłej bezsenności pozostaje terapia poznawczo-behawioralna (CBT-I), ukierunkowana na zmianę utrwalonych przekonań dotyczących snu i korektę nieadaptacyjnych nawyków. W toku pracy pacjent nabywa umiejętności kontroli bodźców oraz restrukturyzacji myśli, które ułatwiają rozładowanie wieczornego napięcia. Istotnym elementem procesu terapeutycznego jest także psychoedukacja i nauka technik relaksacyjnych, między innymi treningu autogennego Schultza czy metody Jacobsona. Opanowanie tych strategii wzmacnia poczucie wpływu na własny sen, a poprawa jego jakości przekłada się na lepsze funkcjonowanie psychiczne i emocjonalne.

Pedagogika – znaczenie wychowania i profilaktyki w rozwoju młodego człowieka

Sen ma ogromne znaczenie dla rozwoju fizycznego oraz psychicznego dzieci i młodzieży, dlatego powinien stanowić stały element refleksji pedagogicznej i działań wychowawczych. W okresie dorastania mózg intensywnie się przebudowuje, a nocny odpoczynek staje się czasem porządkowania wiedzy, wzmacniania zdolności poznawczych i regulacji emocji. Niedobór snu przekłada się na codzienne funkcjonowanie uczniów – spada koncentracja, pojawiają się trudności w nauce i skłonność do impulsywnych reakcji. To właśnie nauczyciele, obserwując młodzież każdego dnia, często jako pierwsi dostrzegają oznaki zmęczenia i mogą zasygnalizować problem rodzicom, zwłaszcza gdy objawy są subtelne i w domu pozostają niezauważone.

Rola pedagoga nie ogranicza się jednak do reagowania. Może on wspierać młodych ludzi poprzez rozmowy o zdrowych nawykach i znaczeniu odpoczynku. Temat coraz częściej dotyczy także wieczornego korzystania z urządzeń elektronicznych – wielu uczniów nie zdaje sobie sprawy, że światło ekranów i brak chwili wyciszenia przed snem zaburzają rytm dobowy i pogarszają regenerację. Takie rozmowy sprzyjają współpracy z rodzicami, którzy mogą wprowadzić w domu zasady dotyczące korzystania z elektroniki, zadbać o regularny plan dnia i stworzyć komfortowe warunki do snu, na przykład poprzez dobranie odpowiedniego materaca dla dziecka. Takie drobne zmiany w codziennym środowisku mogą znacząco poprawić samopoczucie, koncentrację i odporność emocjonalną uczniów, a dla pedagoga stają się ważnym narzędziem profilaktyki i edukacji zdrowotnej.

Więcej informacji na temat wyboru materaca dla snu dziecka znajdziesz w artykule: Materac dla dziecka: od niemowlaka do nastolatka – co wybrać na każdy etap?

Rozwój i zmiana – współczesne wyzwania i perspektywy

Aby przedstawiciele różnych zawodów mogli skutecznie prowadzić działania profilaktyczne i edukacyjne dotyczące snu, potrzebują zarówno zaplecza teoretycznego, jak i praktycznego. W ostatnich latach rośnie popularność szkoleń interdyscyplinarnych, kursów oraz studiów podyplomowych obejmujących tematykę medycyny snu i psychologii zdrowia. Programy te oparte są na aktualnych ustaleniach nauki i odpowiadają na potrzebę integrowania wiedzy z wielu dziedzin. Pojawiają się także propozycje, aby zagadnienia związane ze snem włączać do programów nauczania na poziomie akademickim, tak aby przyszli pielęgniarze, pedagodzy i inni specjaliści wchodzili w życie zawodowe z przygotowaniem do pracy nad problemami snu już od początku swojej kariery.

Efektywne wykorzystanie tych kompetencji wymaga jednak także wsparcia systemowego. Programy zdrowia publicznego oraz kampanie społeczne mogą stanowić przestrzeń do rozmowy o znaczeniu snu, tworzyć spójne standardy postępowania i wzmacniać przekaz kierowany do pacjentów i ich bliskich. Ponieważ nie każdy ma dostęp do regularnych konsultacji ze specjalistą, ważną rolę odgrywają rozwiązania umożliwiające kontynuację wsparcia poza gabinetem. Technologia doskonale odpowiada na te potrzeby – aplikacje mobilne i urządzenia typu wearables pozwalają obserwować parametry snu oraz wychwytywać wczesne nieprawidłowości. Sama obecność tych narzędzi nie wystarcza, jeśli brakuje umiejętności interpretacji danych. Dlatego przyszli profesjonaliści powinni potrafić analizować informacje gromadzone przez pacjentów i przekładać je na konkretne wskazówki, które wspierają proces terapeutyczny i profilaktyczny.

W stronę zdrowego społeczeństwa

Włączenie zagadnień dotyczących profilaktyki oraz higieny snu do obszaru kompetencji zawodowych osób pracujących w ochronie zdrowia i w sektorze społecznym stanowi naturalny etap rozwoju wiedzy o wpływie snu na kondycję fizyczną i psychiczną człowieka. Stawianie snu na równi z odżywianiem i aktywnością ruchową sprzyja tworzeniu strategii prozdrowotnych, które obejmują całego człowieka, a nie tylko wybrane aspekty jego funkcjonowania. Coraz wyraźniej widać, że skuteczna pomoc wymaga nie tylko specjalistycznego przygotowania, lecz także umiejętności współdziałania z przedstawicielami innych profesji. Wspólne spojrzenie na pacjenta lub podopiecznego pozwala lepiej uchwycić zależności między objawami, nawykami i stylem życia, w efekcie przyspieszając znalezienie trafnych rozwiązań.

Rozwijanie takiego sposobu myślenia nie oznacza zwiększania liczby zadań, lecz budowanie wspólnej płaszczyzny porozumienia i współpracy między specjalistami. Tego rodzaju podejście wymaga uporządkowanej wiedzy, gotowości do wymiany doświadczeń oraz narzędzi umożliwiających ocenę skuteczności podejmowanych działań. Rozwijanie kompetencji związanych ze snem staje się zatem odpowiedzią na współczesne wyzwania zdrowotne i jednocześnie krokiem w kierunku społeczeństwa bardziej świadomego, zdrowszego i efektywniej funkcjonującego w codziennym życiu.

Źródła:

• Producent materacy medycznych SleepMed. To jest wyrób medyczny. Używaj go zgodnie z instrukcją używania lub etykietą. Materace SleepMed są przeznaczone do profilaktyki wad rozwojowych układu ruchowego (mięśniowo-kostnego) oraz zdrowego snu.
• Zdrowie i zachowania prozdrowotne Polaków – wyniki sondażu Centrum Badania Opinii Społecznej
• Lack of sleep may be linked to risk factor for Alzheimer’s disease | National Institutes of Health (NIH)
• NIH-funded study shows sound sleep supports immune function | National Institutes of Health (NIH)
• Blue light has a dark side | Harvard Health
• Sleep and Health | Physical Education and Physical Activity | CDC
• Jak dbać o dobry sen | pacjent.gov.pl

Artykuł przygotowany we współpracy z partnerem serwisu.
Autor: Joanna Ważny